Ο πατέρας της φαρμακευτικής επιστήμης. Έζησε μετά το Θεόφραστο, που θεωρείται ο πρώτος φαρμακοποιός από τον οποίο έχουμε παραλάβει συνταγές. Ωστόσο ο Διοσκουρίδης πρώτος έκανε συστηματική ταξινόμηση των φυτών ανάλογα με τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Μας παρέδωσε πλήρεις περιγραφές για τις δρόγες τις οποίες χρησιμοποίησε (δρόγη: το χρησιμοποιούμενο μέρος του φυτού, ζώου ή ορυκτού από το οποίο παρασκευάζονται φάρμακα. Π.χ. η δρόγη του φασκόμηλου είναι τα φύλλα). Μας εξηγεί ακόμη τί δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε από ένα φυτό, αναφέροντας, παράλληλα, και όλες τις παρενέργειες. Άριστος γνώστης της βοτανολογίας, γνώστης της χημείας, όχι με τη σημερινή ονοματολογία των στοιχείων, αλλά της χημείας σχετικά με την ουσία των αντιδράσεων ανάμεσα στα είδη. Ήξερε και περιέγραφε αντιδράσεις, αλληλεπιδράσεις, εξουδετερώσεις, δυναμική ή απλή συνέργια, αποβολή, ρυθμούς μεταβολισμού και απέκκρισης ουσιών. Μας μίλησε για το πότε συλλέγονται τα φυτά, πώς συλλέγονται και πώς αποθηκεύονται. Πάνω σε όλες αυτές τις πολύτιμες πληροφορίες στηρίχθηκε το μεγαλύτερο κομμάτι της σύγχρονης φαρμακευτικής και ειδικότερα ο κλάδος της φαρμακογνωσίας και της βοτανολογίας. Στον Διοσκουρίδη η σύγχρονη επιστήμη αφιέρωσε μία ολόκληρη οικογένεια φυτών, την οικογένεια Dioscoriaceae ( Διοσκουρίδες) , που περιλαμβάνει πάνω από 70 είδη, οικογένεια με αποδεδειγμένη φαρμακογνωστική και θεραπευτική αξία.
Για την σύγχρονη επιστήμη δεν υπήρξε μόνο πατέρας και αρωγός της φυτοθεραπείας, που σήμερα ασκείται (σήμερα ένα τεράστιο μέρος της θεραπευτικής αυτής επιστήμης στηρίζεται και επαληθεύει ένα μεγάλο μέρος των φυτών του, όπως και των παρασκευασμάτων του), αλλά και ο άνθρωπος, που άφησε μια τεράστια παρακαταθήκη, ώστε να συνεχίζεται η έρευνα ακατάπαυστα μέσα στα εργαστήρια.
Ήταν στρατιωτικός γιατρός και ταξίδεψε με τις λεγεώνες σε πολλά μέρη της γης. Τόσο, εντός του πλαισίου των ρωμαϊκών κατακτήσεων, όσο και εκτός αυτού, μόνος ως ερευνητής φαρμακοποιός και γιατρός. Ο Διοσκουρίδης για τις θεραπείες του χρησιμοποιεί κυριολεκτικά τα πάντα. Πάρα πολλές φορές για τις παρασκευές του δεν χρειάζεται καν φαρμακευτικό εργαστήριο. Ως στρατιωτικός γιατρός, είτε στο πεδίο της μάχης, είτε σε προσωρινό όρυγμα, είτε σε δάσος ή παραθαλάσσιο μέρος, έπρεπε να μπορεί να θεραπεύει, ή έστω να ανακουφίζει. Χρησιμοποιεί οποιοδήποτε είδος για φαρμακευτική χρήση στο οποίο έχει άμεση πρόσβαση. Στον πυρετό των μαχών κάνει τα πάντα ώστε να υπηρετήσει τον τραυματία.
Ο Διοσκουρίδης ανάλογα με την ασθένεια δεν χρησιμοποιεί πάντα το ίδιο ρήμα. Αλλού αναφέρει «θεραπεύει», αλλού «βοηθά», αλλού «ανακουφίζει», αλλού «ξεπερνά τα πρώτα συμπτώματα». Ακριβώς όπως και σήμερα. Αν κανείς ανοίξει οποιοδήποτε κουτί που περιέχει φάρμακα και δει το εσωτερικό ενημερωτικό φυλλάδιο θα διαβάσει τα αποτελέσματά του. Στο κεφάλαιο «Ενδείξεις» αναγράφεται η θεραπευτική δράση: «Συμπτωματική θεραπεία», «Μπορεί να βοηθήσει», «Δρα κατά συγκεκριμένων παθογόνων μικροοργανισμών», κλπ. Σήμερα τα φάρμακα πολύ σπάνια μιλάνε για αιτιολογική θεραπεία. Συνήθως μιλάνε για συμπτωματική αντιμετώπιση (Σ.Σ.: δράση κατά του συμπτώματος κατά τη στιγμή της εμφανίσεώς του. Π.χ. σε καμία δερματική αλοιφή δεν αναφέρεται αιτιολογική θεραπεία έρπητος. Όσοι τις χρησιμοποιούν βλέπουν την εξαφάνιση του δερματικού συμπτώματος για ένα διάστημα. Μετά την πάροδο κάποιων μηνών, όμως, επανεμφανίζεται. Στην αιτιολογική θεραπεία δεν θα υπήρχε επανεμφάνιση. Αυτή είναι και η διαφορά μεταξύ συμπτωματικής αντιμετώπισης και αιτιολογικής θεραπείας). Ο Διοσκουρίδης μιλάει ανοιχτά και για αιτιολογικές θεραπείες.
Αναφέρεται σε δηλητηριάσεις από φυτά, δαγκώματα λυσσασμένων ζώων, δαγκώματα φιδιών κτλ. Τα δηλητήρια πρέπει γρήγορα να εξολοθρευτούν, ώστε να μην περάσουν στην κυκλοφορία του αίματος ή για να προλάβουμε τυχόν αλλεργικές αντιδράσεις π.χ. έκκριση ισταμίνης. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε τη δηλητηρίαση με Aconitum lycoctonum (ακόνιτο το λυκοκτόνο, κοινώς ακόνιτο). Εδώ προτείνεται ως αρχική βοήθεια, αν δεν υπάρχει καμία άλλη φαρμακευτική υποστήριξη, η άμεση πρόκληση εμετού ή η κένωση της κοιλιάς με κλύσμα. Αν υπάρχει δυνατότητα παρασκευής φαρμάκου ή ήδη έχουμε έτοιμο προτείνεται η πόση διαλύματος Origanum vulgare (κοινής ρίγανης) ή Ruta graveolens (ρητή η βαρύοσμος, κοινώς απήγανος) σε λευκό ξηρό κρασί 11-12% alc. Αν δεν υπάρχουν αυτά, ο Διοσκουρίδης προτείνει αφέψημα ρόκας, ενώ αν υπάρχει δυνατότητα η δηλητηρίαση αντιμετωπίζεται με αψινθίτη οίνο (Σ.Σ.: ανήκει στην κατηγορία των οίνων του Διοσκουρίδη, όπου χρησιμοποιώντας ως διαλύτη το κρασί εκχυλίζει Artemisia absinthium ή Artemisia vulgaris, κοινώς άψινθος).
Είτε χρησιμοποιεί το ένα ή το άλλο φάρμακο,. όλα στοχεύουν στο ίδιο αποτέλεσμα: Στην θεραπεία, ή στην όσο δυνατόν μεγαλύτερη απομάκρυνση του κινδύνου. Έχει μία πλήρη περιγραφή συμπτωμάτων και αντιμετώπισης για το Conium maculatum (κώνειον το στικτόν, κοινώς κώνειο). Παρουσιάζονται και εδώ οι προτάσεις α’ βοήθειας, όπως η πρόκληση εμετού ή η πόση γλυκού κρασιού ως και πιο σύνθετες, όπως το μίγμα αψίνθου, πιπεριού (Piper methysticum), κρασιού (ως διαλύτης των προαναφερθέντων) και καστορίου. Όσον αφορά στο κώνειο ο Διοσκουρίδης αναφέρει πολλά στοιχεία τα οποία ήδη γνωρίζουμε από τις οδηγίες που έδωσε στον Σωκράτη ο φύλακας που του χορήγησε κώνειο. Βλέπουμε, λοιπόν, πως ο φύλακας είπε στο Σωκράτη να κινείται για να κυκλοφορήσει μέσα του το δηλητήριο. Του είπε, πως μόλις κυκλοφορήσει μέσα του και αισθανθεί πως παγώνει το σώμα του, να ξαπλώσει ώστε να λειτουργήσει το δηλητήριο. Ο Διοσκουρίδης χωρίς καθυστέρηση γνωρίζοντας την ενέργεια του κώνειου προκαλεί αμέσως εμετό, χρησιμοποιεί κατόπιν ισχυρά καθαρτικά και τέλος χορηγεί αντίδοτα.
Ο Διοσκουρίδης χρησιμοποιεί το Eupatorium perfoliatum, το Eupatorium Cannabium, το Eupatorium purpureum (Διάφορα είδη του φυτού, που κοινώς ονομάζεται ευπατόριο), το Sinapis alba (λευκό σινάπι) και κυρίως το Sinapis nigra (μαύρο σινάπι), το Piper methysticum (πιπέρι) και το καστόριο. Για ποιο λόγο το κάνει αυτό; Επειδή η νάρκη και η παραλυσία έχουν επακόλουθο την πτώση του ρυθμού αναπνοής έως και την διακοπή της, χρησιμοποιεί αυτά τα φυτά, τα οποία είναι ερεθιστικά της αναπνοής, αυτά δηλαδή που θα την ερεθίσουν, θα προκαλέσουν την επαναλειτουργία της και θα την απελευθερώσουν. Επειδή αυτά τα φυτά έχουν ως δευτερεύουσα δράση τη διούρηση, εύκολα καταλαβαίνουμε τι κάνει ο Διοσκουρίδης. Επιχειρεί ενέργεια και στο αναπνευστικό δέντρο, αλλά και σε όλο το τμήμα του ουροποιητικού συστήματος, ώστε να έχει απέκκριση της τοξικής ουσίας με τα ούρα. Θέλει, με λίγα λόγια, να επανενεργοποιήσει την ήδη παραλυμένη αναπνευστική οδό και μέσω της ουρήσεως να «καθαρίσει» τον οργανισμό από κάθε τοξική ουσία.
Κάτι που προκαλεί εντύπωση είναι πως και για μορφές καρκίνου αναφέρεται σε αιτιολογική βάση θεραπείας. Αυτό έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, διότι αφενός ξέρουμε πόσο ακριβολόγος είναι ο Διοσκουρίδης, αφετέρου δε πόσο σημαντικός είναι ο καρκίνος. Ας διαβάσουμε μία αναφορά του για τον καρκίνο: «Δρακοντιά (Dracontea femina, Arum maculatum)… ο χυμός σκέτος με μάλλινο βύσμα στη μύτη διαλύει τον πολύποδα και τον καρκίνο σε οποιοδήποτε μέρος του σώματος.»
Είναι πολύ επίκαιρος, όσον αφορά στην παρασκευή των οίνων (αντιμετωπίζει τους απλούς οίνους ως ύδατο-αλκοολικά διαλύματα-διαλύτες, εμπλουτισμένους και με άλλα στοιχεία). Όποιος ξέρει να τους παρασκευάζει μπορεί να φτιάξει πολλά και πολύ καλά φάρμακα για ένα τεράστιο πλήθος περιπτώσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε :
α) Οίνος με αντιβηχική δράση, που συμβάλει στην απελευθέρωση του βρογχικού δέντρου. Διάλυμα γλυκού κρασιού με Thymus vulgaris (κοινό θυμάρι).
β) Οίνος με κύρια δράση του την αποχρεμπτική και δευτερεύουσα την μαλακτική για την κοιλιά. Διάλυμα γλυκού κρασιού με Altheae officinalis (κοινή μολόχα). Σε κόκκινο κρασί γίνεται πολύ δυνατότερο.
γ) Για νευρολιθίαση. Σε λευκό κρασί 10-11% alc. (το λευκό κρασί έχει εκτός των άλλων ιδιοτήτων του και ισχυρή διουρητική δράση) εκχυλίζουμε δρόγη Seterah officinalis ( κοινώς σκορπίδι ή σκορπιδόχορτο). Αντί κρασιού μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και απλό έγχυμα Seterah. Έχει και αυτό πανίσχυρη δράση.
Δίνει, όμως, και συμβουλές για όποιον παράσχει πρώτες βοήθειες. Ενδεικτικά αναφέρουμε:
α) Όποιος δίδει πρώτες βοήθειες σε δάγκωμα ερπετού ή λυσσασμένου ζώου και ρουφήξει το αίμα του δηλητηριασμένου ανθρώπου με σκοπό να το φτύσει, δεν πρέπει να είναι νηστικός. Πρέπει οπωσδήποτε να έχει φάει, διότι έτσι, ακόμη και αν κατά λάθος καταπιεί μικρή ποσότητα δηλητηρίου, το δηλητήριο να ενωθεί με τις τροφές και να αποδυναμωθεί η δράση του. Ένα αντίστοιχο παράδειγμα έχουμε και σήμερα, που οι γιατροί λένε ότι αν πάρουμε κάποια φάρμακα με το φαγητό δεν έχουμε όλο το φάσμα της δράσεως τους. Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και με τα δηλητήρια, ανάλογα πάντα με το πόσο δραστικό είναι το κάθε δηλητήριο. Πάντως, όσο ισχυρό κι αν είναι, ως ένα σημείο αποδυναμώνεται η ισχύς του, ενώ είναι και πιο εύκολο να απομακρυνθεί με την πρόκληση εμετού.
β) Όποιος δίδει πρώτες βοήθειες στο ίδιο περιστατικό πρέπει να έχει κάνει προηγουμένως πλύσεις του στόματός του με κρασί (τοπική αντισηψία) .Και στο πολύ λεπτό αυτό σημείο ο Διοσκουρίδης προσθέτει και κάτι ιδιαίτερα σοφό: αυτός, που αποπειράται να παράσχει α΄ βοήθειες να έχει στο στόμα του μικρή ποσότητα ελαιόλαδου. Αυτό α) θα απορροφήσει το δηλητήριο, ώστε β) να δημιουργηθεί αμέσως γαλάκτωμα με την ένωση λαδιού – δηλητηρίου και αμέσως να το φτύσει, ούτως ώστε να μην κινδυνεύσει καθόλου σε περίπτωση τυχούσης καταπόσεως. Ακόμη, όμως, και αν κατά λάθος αυτός, που επιχειρεί την παροχή α΄βοήθειας καταπιεί μία ποσότητά του δηλητηρίου, το δηλητήριο δεν θα έχει ισχυρή –ίσως και καθόλου– δράση, λόγω μερικής ή ολικής εξουδετερώσεώς του από το ελαιόλαδο.
Ακόμη και σε σχετικά απλές, αλλά επώδυνες περιπτώσεις, εκεί που τίποτε άλλο δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, ο Διοσκουρίδης έχει λύσεις, πολλές φορές αποτελεσματικότερες και από κάποια σύγχρονα φάρμακα. Ενδεικτικά αναφέρουμε το ακόλουθο: Σε τσίμπημα από σφήκα ή μέλισσα τρίβουμε αμέσως πάνω στο σημείο, που τσιμπηθήκαμε, Melissa officinalis (μελισσόχορτο) ή Altheae officinalis (μολόχα). Η μολόχα είναι και το απόλυτο αντίδοτο για ερεθισμό από τσουκνίδα (Urtica dioica). Αυτό αποτελεί και ένα αξιοπερίεργο όσο και αξιοθαύμαστο φαινόμενο της φύσης. Η τσουκνίδα και η μολόχα φυτρώνουν πάντα μαζί. Η τσουκνίδα, που ερεθίζει, προκαλώντας έκλυση ισταμίνης στον οργανισμό, φυτρώνει πάντα δίπλα στην μολόχα, που αποτελεί το απόλυτο αντίδοτό της.
Αξίζει να τονιστεί ότι οι οίνοι του Διοσκουρίδη και με την τότε μορφή τους, αλλά και σε σύγχρονες παραλλαγές, χρησιμοποιούνταν και πωλούνταν στα φαρμακεία μέχρι λίγες δεκαετίες πριν. Στα περισσότερα τότε χρησιμοποιούσαν ως διαλύτη τον «οίνο της Μάλαγα» με 16-17% alc. κάτι αντίστοιχο του αρχαίου Λήμνιου και Σάμιου οίνου. Για λόγους καθαρά οικονομικούς οι φαρμακευτικές εταιρείες εγκατέλειψαν αυτές τις παρασκευές και ακολουθούν σήμερα άλλες με μικρότερο κόστος. Στην εποχή μας, σε πολύ λίγα φαρμακεία θα βρείτε φαρμακευτικούς οίνους, τους οποίους φτιάχνουν οι ίδιοι οι φαρμακοποιοί στα εργαστήριά τους.
Ο Μεγάλος Δάσκαλος μέσα από το έργο του συνεχίζει να μας διδάσκει. Μας άφησε τεράστιο πεδίο για έρευνα. Οφείλουμε πρώτα να τον μελετήσουμε και ύστερα να προσθέσουμε και εμείς κάτι καινούριο στο τεράστιο πεδίο της έρευνας και της θεραπευτικής. Αυτή είναι και η ύψιστη τιμή του διδασκάλου.
Δημήτρης Γ. Καλλιμάνης